Autor tekstu: Tomasz Hetmański (Stowarzyszenie „Matecznik” i Uniwersytet Pomorski w Słupsku)
Europa to naturalny zasięg wilka. To zwierzę zostało całkowicie wyeliminowane co najmniej 150 lat temu z terenów większości krajów. Było uznawane za niebezpiecznego drapieżnika i szkodnika, a także jako bezpośrednie zagrożenie dla ludzi. W tamtym czasie polowanie na wilki było legalne i powszechne. Obecnie na terenie Unii Europejskiej podlega całkowitej ochronie z mocy prawa DYREKTYWY RADY 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, został wymieniony w załączniku IV pt. „Gatunki roślin i zwierząt będące przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, które wymagają ścisłej ochrony”.
Wilk odrodził się bardzo szybko i coraz częściej mówi się w Unii Europejskiej o konieczności kontroli stanu liczebnego populacji ze względu na rosnące zagęszczenie i wzrost ryzyka zagrożenia dla ludzi i zwierząt domowych.
Stowarzyszenie na Rzecz Wspierania Bioróżnorodności „Matecznik” od początku swojej działalności zwraca uwagę na fakt, że niektóre zasady ochrony przyrody obowiązujące w Polsce są przestarzałe i niedostosowane do realiów dynamicznie zmieniającego się świata. Nie uwzględniają bowiem zmian liczebności populacji gatunku chronionego w warunkach zaburzonej równowagi ekosystemów. Dotyczy to głównie tych gatunków, które mają bezpośredni wpływ na życie człowieka w szerokim rozumieniu tego słowa. W konsekwencji ślepa ochrona gatunkowa uderza w człowieka i może być wręcz szkodliwa dla społeczeństwa. Aby zobrazować nasz pogląd skupiliśmy się na analizie stanu populacji wilka, który dla jednych stanowi symbol ochrony całej przyrody, a dla innych jest poważnym problemem ekonomicznym i społecznym.
Na terenach Polski Zachodniej występuje odpowiednie środowisko dla rozwoju populacji wilków: wysoka lesistość w niektórych województwach, wysokie zagęszczenie ofiar i niższe zagęszczenie ludzi od średniej krajowej oraz mniejsza gęstość dróg. W 2012 roku populacja wilka w zachodniej Polsce wynosiła 140 osobników żyjących w 30 grupach rodzinnych. Do 2016 roku wilki zostały stwierdzone w 259 kwadratach obejmujących 20% terenu zachodniej Polski. Badania pokazały, że drapieżniki osiedlały się na obszarach, które uznano jako dobre i bardzo dobre siedliska wilków. Były to kwadraty z wysoką lesistością i niskim zagęszczeniem dróg publicznych.
Wilk w Polsce Zachodniej w latach 2019-2022
Proces rekolonizacji wilka na terenach zachodniej Polski nadal trwa. Pomimo obserwowanego przez leśników, myśliwych i ludność zamieszkującą obszary wiejskie szybkiego wzrostu liczebności wilków, niektóre organizacje ochroniarskie i część środowiska naukowego nadal twierdzi, że wilk jest skrajnie zagrożony. Takie opinie oraz narastające konflikty wynikające z obecności znacznej ilości wilków oraz obawa o bezpieczeństwo ludzi i zwierząt skłoniły stowarzyszenie „MATECZNIK” wspólnie z partnerami do podjęcia działań. Zainicjowano nowe badania nad występowaniem wilka na terenie 8 Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych: Gdańsk, Szczecinek, Szczecin, Piła, Zielona Góra, Poznań, Wrocław i Katowice. Do badań nie włączyły się RDLP Toruń i Łódź. Do zbierania danych uzyskanych na podstawie obserwacji terenowych wykorzystano aplikację w telefonach komórkowych. Obserwacje bezpośrednie i pośrednie wilków były prowadzone przez pracowników nadleśnictw i parków narodowych w okresie 2019-2022. Aplikacja obejmowała następujące dane: data i godzina obserwacji, lokalizacja obserwacji z określeniem współrzędnych geograficznych, obserwacje liczby dorosłych i młodocianych osobników, miejsc rozrodu, ofiar wilków, tropów, odchodów, a także słyszane wycie wilków oraz krótki opis obserwacji. Dostarczano również fotografie dokumentujące np. ślady bytowania oraz tropy wilków. Znalazły się też zapisy z fotopułapek, które z powodzeniem są wykorzystywane do inwentaryzacji wilków. Wszystkie te informacje spływały przez kolejne lata obserwacji do bazy danych analizowanej dalej przez naukowców z Uniwersytetu Pomorskiego w Słupsku.
Na podstawie opracowanej mapy można zauważyć, że w okresie 4-letnich obserwacji wilki występowały na terenie każdej Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych. Uzyskano dane z 119 nadleśnictw i 2 parków narodowych. Żadnych informacji nie otrzymano z 97 nadleśnictw. Łącznie zebrano 5421 doniesień dotyczących bezpośrednich i pośrednich obserwacji wilków. Najwięcej zanotowano ich na obszarze RDLP w Szczecinku, łącznie 1852. Stanowiło to 34% wszystkich obserwacji z okresu 2019-2022. Niższe liczby danych napłynęły z nadleśnictw z Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych w Gdańsku n=721, Katowicach n=627, Wrocławiu n=601, Poznaniu n=503, Pile n=421, Szczecinie n=128, a najmniej obserwacji wilków było na terenie RDLP Zielona Góra n=27. Uwzględniając podział administracyjny kraju na województwa, najwięcej obserwacji zebrano w województwie pomorskim (n=2110), zachodniopomorskim (n=997), wielkopolskim (n=791), dolnośląskim (n=612), śląskim (n=371), opolskim (n=144), a najmniej w lubuskim (n=134). Istnieje silna zależność występowania wilków od stopnia zalesienia terenu. Wilki widywane były głównie na terenach bogato zalesionych. Przykładowo w województwie pomorskim, najwięcej obserwacji wilków zanotowano w powiatach: słupskim, bytowskim i człuchowskim. W powiecie słupskim liczne obserwacje wilków pochodzą z Słowińskiego Parku Narodowego.
Założeniem prowadzonego monitoringu nie było ustalenie liczebności populacji wilka w zachodniej Polsce. Jest to trudne do wykonania, zwłaszcza gdy inwentaryzuje się te zwierzęta na rozległym terenie. Zadaniem było natomiast wykazanie, ponad wszelką wątpliwość, miejsc występowania wilka na badanym obszarze, oraz częstości obserwacji wilków lub ich śladów. W wielu krajach Europy liczebność populacji szacuje się na podstawie liczenia rodzin wilków na całym badanym obszarze i pomnożeniu wyniku przez średnią liczbę osobników w watasze. Analizy takie są czasochłonne i wymagają długich analiz.
Lokalizacja obserwacji pośrednich i bezpośrednich wilków w latach 2019-2022 na terenie 8 Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych z podziałem na nadleśnictwa
Lokalizacja obserwacji pośrednich i bezpośrednich wilków w latach 2019-2022 na terenie 7 województw w zachodniej Polsce
Obserwacje wilków na tle kompleksów leśnych w zachodniej części Polski
Częstość obserwacji wilków i ich śladów w terenie
Z otrzymanych informacji od obserwatorów terenowych wynika, że wilki oraz ich ślady pozostawione w terenie były najczęściej widywane w miesiącach zimowych, zwłaszcza w grudniu i styczniu w każdym roku objętym badaniami. Pokazuje to niżej zamieszczony wykres. Z kolei w miesiącach letnich obserwacji takich było najmniej, tj. w czerwcu, lipcu i sierpniu. Częstsze obserwacje wilków w okresie zimowym wynikają ze wzrostu ich aktywności, zwłaszcza dorosłych samców. W tym czasie samce przemieszczają się na znaczne odległości w poszukiwaniu samic w celu założenia rodzin.
Częstość obserwacji wilków w okresie 2019-2022 z podziałem na miesiące
Liczba obserwowanych wilków
Obserwatorzy terenowi najczęściej wskazywali, że widzieli pojedyncze wilki. Każdego roku około 60-70% wszystkich obserwacji dotyczyło obecności jednego osobnika. Dwa wilki były znacznie rzadziej widywane (10-20%), a jeszcze rzadziej watahy z 3 i więcej osobników. Stada z 10 wilków były obserwowane jedynie 4 razy na całym terenie przez okres 4 lat. Są widywane bardzo rzadko. Wataha z 11 osobników została zaobserwowana tylko raz. Obserwacja pojedynczych wilków może wynikać z faktu, że wiele dorastających wilków opuszcza stada i wędruje w poszukiwaniu nowego terytorium i partnera.
Liczba wilków obserwowanych w terenie w okresie 2019-2022
Jednym z ważniejszych zagadnień dotyczących rekolonizacji to zrozumienie wybiórczości siedliska przez wilki. Wiadomo, że gatunek ten preferuje większe kompleksy leśne, które są jednak na ograniczonym obszarze w zachodniej Polsce. Powstaje pytanie, czy dalszy rozwój liczebny populacji doprowadzi do zajmowania przez wilki mniej korzystnych środowisk. Z naszych badań wynika, że proces rekolonizacji wilków w zachodniej Polsce nadal będzie postępował, ponieważ nie wszystkie potencjalne tereny zostały zasiedlone. Udowodniono też, że u wilków występuje tendencja do zajmowania mniej korzystnych środowisk, co jest wynikiem konkurencji gatunkowej o terytoria. Przy wyższym zagęszczeniu, wilki będą zajmować nawet silnie zmienione otwarte środowiska, o ile dostępność dzikich zwierząt będzie odpowiednia. Coraz częściej pojawiają się w małych lasach i terenach otwartych, a nawet rolniczych w sąsiedztwie wsi i miast. Zdaniem niektórych ekologów niedobór dzikich ssaków kopytnych (jelenia i sarny) oraz wzrost liczebności wilków będą podnosić prawdopodobieństwo ataków na zwierzęta domowe. Dotychczas takie ataki występowały rzadko, co pokazują doniesienia naszych obserwatorów terenowych. Opisywane były przypadki zabijania owiec, młodego bydła i psów.
Intencją autorów projektu „Występowanie wilków w zachodniej Polsce w latach 2019-2022” i w efekcie autorów tego artykułu jest dalsze inicjowanie dyskusji na poziomie władz krajowych, samorządowych oraz społeczeństwa nad sytuacją wilka w Polsce, zwłaszcza na terenach rekolonizowanych w ostatnim dwudziestoleciu. Przy pełnym poparciu potrzeby ochrony wilka, Stowarzyszenie „Matecznik” zauważa również istotne zagrożenia społeczne i ekonomiczne spowodowane niekontrolowanym rozwojem populacji. Należałoby je wyszczególnić i opracować metody zachowania gatunku w taki sposób, aby w drodze kontrolowania liczebności wilk przestał być gatunkiem konfliktowym.